METODY  AKTYWIZUJĄCE

WSPOMAGAJĄCE  PROCES  NAUCZANIA

Pojęcia "metoda" używa się dla określenia sposobu stosowanego systematycznie. Przez metodę nauczania rozumie się "celowo i systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający uczniom opanowanie wiedzy wraz z umiejętnością posługiwania się nią w praktyce, a także rozwijanie zdolności i zainteresowań poznawczych" (W.Okoń: Słownik pedagogiczny).

W dotychczasowych pracach pedagogicznych pojęcie "metody" odnoszono zazwyczaj do nauczania czy wychowania. R.Więckowski odnosi to pojęcie do czynności "wspierania aktywności edukacyjnej ucznia". W tym rozumieniu nauczyciel w procesie edukacyjnym jedynie stymuluje, wspiera powstawanie oczekiwań poznawczych uczniów i pomaga w ich osiąganiu.

Poglądy metodyków dotyczące klasyfikacji metod są dość zróżnicowane. W poniższej tabeli przedstawiam ich podział według trzech autorów:

METODY AKTYWIZUJĄCE

Reforma edukacyjna wymusza zmianę metod pracy nauczyciela z podających, gdzie nauczyciel eksponuje sam siebie, na aktywizujące - skierowane na aktywność uczniów.

Każda metoda może być realizowana jako aktywizująca lub nie. Wszystko zależy od zachowania nauczyciela, który może określone reakcje ucznia wyzwolić lub zablokować.

W tej nowej sytuacji stroną aktywną jest uczeń, nauczyciel natomiast jest organizatorem całego procesu dydaktycznego. Jest to zadanie trudne - nauczyciel odpowiada za  organizowanie sytuacji dydaktycznej. Aby osiągnąć zamierzony cel musi skonstruować zadania, stworzyć warunki do ich wykonania, wspierać i inspirować uczniów.

Metody aktywizujące w procesie nauczania-uczenia się mają za zadanie stawianie ucznia w takiej sytuacji, aby odczuwał potrzebę podejmowania działań jakich od niego oczekujemy, nabywanie przez uczniów umiejętności współdziałania w grupie. Zadaniem nauczyciela jest uświadomienie uczniom celu ich działań oraz umotywowanie potrzeby jego osiągnięcia. Źródłem aktywności ucznia są jego potrzeby. Przez aktywność własną uczeń zaspokaja potrzeby i realizuje cele. Aktywność odtwórcza uczniów przeplata się z ich aktywnością twórczą. Uczniowie powinni nabywać wiedzę i umiejętności w sposób trwały, skuteczny i przyjemny. Należy zatem wprowadzać atrakcyjne środki dydaktyczne działające na wzrok, stwarzać uczniom możliwości rozmowy i dyskusji, umożliwiać uczniom uczenie się poprzez działanie. W czasie wykonywania czynności uczniowie angażują umysł, wolę, emocje, zmysły, badają, doświadczają i działają. Taki model pracy umożliwia kształtowanie oprócz umiejętności przedmiotowych również kompetencji kluczowych, które są tak istotne w dalszym życiu i funkcjonowaniu we współczesnym świecie (planowanie, organizowanie i ocenianie własnego uczenia się, twórcze rozwiązywanie problemów, skuteczne komunikowanie się, współpraca w grupie, wykorzystanie informacji z różnych źródeł, efektywne posługiwanie się technologią informacyjną).

Do pozytywnych aspektów stosowania metod aktywizujących zaliczamy:

§        Możliwość dotarcia do uczniów o różnych zdolnościach percepcyjnych: wzrokowców, słuchowców, czuciowców.

§        Odpowiednie dobranie metod wyzwala duże pokłady aktywności uczniów (pracują wszyscy - każdy uczeń ma do spełnienia swoje zadanie).

§        Uczniowie uczą się współpracy i komunikacji, rozwiązując dany problem rozmawiają ze sobą, wymieniają myśli i doświadczenia, wspólnie wyciągają wnioski.

§        Metody aktywizujące mobilizują uczniów do rozwiązywania problemów - towarzyszy temu dyskusja, negocjacje i zespołowe podejmowanie decyzji.

§        Problem, który staje przed uczniami inspiruje ich do twórczego myślenia - nawet tzw. słabi, zwykle nieaktywni uczniowie zgłaszają pomysły i propozycje rozwiązań.

Ważnym aspektem uczenia się we współpracy jest refleksja na temat różnych poglądów oraz tolerancja wobec innych postaw i poglądów, uczniowie uczą się, że nie można nikogo dyskredytować z powodu odmiennego zdania.

W osiągnięciu zamierzonych celów bardzo ważny jest staranny dobór metod. Zależy on od materiału, który realizujemy, od możliwości intelektualnych uczniów, od ich zainteresowania oraz od liczebności klasy.

Przedstawię metody aktywizujące proces nauczania, a Wy sami wybierzecie, którą z metod można uruchomić wyobraźnię dzieci, jak zorganizujecie pracę na lekcji, jak dobierzecie potrzebne materiały itp.

1.              Wykład.

Wykład może być metodą aktywizującą mimo licznych ograniczeń. W wykładzie należy kierować się kilkoma zasadami:

§        Powiedz na początek o czym będziesz mówić

§        Czas wykładu to maksymalnie 15-50 minut

§        Mów w możliwie szybkim tempie, ale dynamicznie

§        Przy najważniejszych sprawach zmień ton głosu

§        Pozwalaj zadawać pytania i przerywać

§        Na zakończenie - trzeba pamiętać o podsumowaniu i przeznaczeniu czasu na pytania uczniów i wyjaśnienia oraz pytania sprawdzające postawione przez nauczyciela

§        Wykład jest niezbędny przekazywaniu wiedzy, oczywiście warto podeprzeć słowa materiałem prezentacyjnym (wykresami, planszami itd.) i wzbogacić pokazami, demonstracjami.

2.              Praca z tekstem.

Praca z tekstem jest tradycyjną metodą uczenia się. Istnieje czytanie aktywne i czytanie bierne. Czytanie bierne to po prostu przebieganie oczami po tekście. Czytanie aktywne wymaga podjęcia pewnych aktywności i przygotowania. Aktywna praca z tekstem polega na przejściu przez kilka etapów:

§        uświadomienie sobie sensu czytania określonego tekstu. (jaka jest misja czytania)

§        przeszukiwanie tekstu pod kątem niezrozumiałych wyrazów czy wyrażeń

§        czytanie właściwe, czyli poszukiwanie w tekście odpowiednich informacji, opracowanie słów kluczowych i notatek.

3.              Pomoce wizualne.

Składają się na nie filmy, slajdy, grafika komputerowa, modele fizyczne, obrazy, plakaty, mapy, tablice, plansze, schematy, ilustracje . Obraz jest trzykrotnie bardziej skuteczny niż samo słowo, a słowo w połączeniu z obrazem oddziałuje sześciokrotnie silniej niż samo słowo. (75% wiedzy nabywa się drogą wzrokową!). W stosowaniu pomocy wizualnych trzeba pamiętać, aby były wprowadzone w odpowiednim czasie, zaś uwaga była skierowana na określone elementy.

4.              Pytania i odpowiedzi.

§        Pytania to niezwykle ważne narzędzie pracy nauczyciela i ucznia

§        Pytania są odpowiednie dla fazy początkowej lekcji - wtedy koncentrują uwagę, weryfikują posiadany zasób wiedzy i umiejętności w punkcie startowym

§        Pytania są także właściwe dla etapowej diagnozy przyrostu wiedzy, ewentualnie koncentrują ponownie uwagę

§        Pytania odgrywają także ważna role w fazie podsumowującej i ewaluacji lekcji.

5.              Dyskusja.

Dyskusja to sztuka wyrażania swojego zdania, argumentacji i trening szacunku dla przekonań innych. Powinna uczyć dyscypliny formułowania myśli i dyscypliny czasowej. Temat dyskusji musi być dobrze sformułowany, w sposób wywołujący zaangażowanie emocjonalne i umożliwiający ścieranie się przynajmniej dwóch racji (tylko wtedy ma to sens). Bardziej ustrukturalizowanym wariantem dyskusji jest debata.

6.              Pokaz – demonstracje.

Wszystko, co można pokazać jak działa, co może zostać uruchomione, aby zilustrowało jakiś proces - powinno zostać pokazane. Zasady podobne jak przy pomocach wizualnych: właściwie dobrane materiały, ich jakość i sprawność. Uwagę uczniów - po chwili swobodnej obserwacji należy nakierować. Dzieci powinny wiedzieć co mają obserwować, gdzie dopatrywać się zmian. Błędem jest niezrozumiała instrukcja, przeładowana żargonem właściwym dla danej dziedziny wiedzy oraz opowiadanie jak coś działa bez pokazu właściwego.

7.              Burza mózgów.

Zwana także fabryką pomysłów którą można wykorzystać na kilka możliwości:

§        Zabawa wyobraźni i pomysłowości - jako działanie rozwijające myślenie samo w sobie lub dla rozgrzewki mentalnej przed innymi zadaniami. - przez określony czas wymyślane są i spisywane wszystkie pomysły, nawet te najbardziej absurdalne. Zasada podstawowa - nie wolno krytykować pomysłów innych, każdy ma prawo podać swój pomysł

§        Skojarzenia rozgrzewkowe, jako narzędzie ustanawiania obszarów wspólnych znaczeń - np. wymień 12 skojarzeń, jakie ci przychodzą do głowy, kiedy usłyszysz słowo "muzyka"

§        Rozwiązywanie problemów. Wszyscy wspólnie pracują nad problemem dotąd, aż razem uznają, że rozwiązanie jest do przyjęcia i akceptacji.

Praca ta metodą polega na przejściu przez 6 etapów:

§        definicja problemu

§        "burza mózgów" - jak to można rozwiązać?

§        ocena i dyskusja każdego rozwiązania

§        wybór rozwiązania

§        akceptacja i zdecydowanie się na wprowadzenie tego rozwiązania w życie

§        działanie zgodne z przyjętym rozwiązywaniem i sprawdzenie jakie są efekty

8.              Metody kreatywne.

§        Kreatywne pisanie

§        Kreatywne działanie, akcje, projekty, instalacje

§        Kreatywne działanie - inaczej. Kreatywność ciała

§        Kreatywne mówienie

§        Kreatywne myślenie

9.              Analiza przypadku.

Metoda interpretacji określonych zdarzeń, rzeczywistych bądź opracowanych na użytek określonego problemu. Dobrze zrealizowana uczy, że nigdy nie ma jednego dobrego rozwiązania, że świat jest dość złożony, a życie pisze nieoczekiwane scenariusze. Pochopne wydane sądy mogą okazać się nieprawdziwe, a czasem wręcz kompromitujące. Metodę Analizy Przypadku można wykorzystać do analizy kreatywnej. Wtedy zadanie brzmi: jakie jest najlepsze z możliwych rozwiązanie tej sytuacji? Przypadki zaś potraktować jako preteksty do odegrania ról lub dramy.

10.           Odgrywanie ról.

Odgrywanie ról jest charakterystyczne dla dziecięcych zabaw "na niby". Ponieważ dzieci są niezwykle bystrymi obserwatorami, są też po prostu mistrzami w wiernym naśladowaniu i udawaniu. Odgrywanie ról spełnia co najmniej kilka ważnych zadań:

§        Odgrywanie ról z własnego życia pozwala lepiej zrozumieć swoje zachowanie, intencje, priorytetowe wartości i nastawienia

§        Odgrywanie ról innych - postaci rzeczywistych, historycznych, symbolicznych, wymyślonych.. pozwala z kolei lepiej poznać świat widziany i odczuwany z perspektywy kogoś drugiego

§        Szczególnie interesujące jest odgrywanie ról w konwencji "jak gdyby... się było tym-a-tym, posiadało takie-a-takie cechy charakteru. Zabawę tę można wykorzystać do treningu zachowań asertywnych, doskonalenia efektywnej komunikacji.

11.           Drama.

Odpowiedź na wiele prostych pytań może przyjąć jedną z dwu form: albo informacji, albo bezpośredniego doświadczenia. Pierwszy typ odpowiedzi należy do kategorii kształcenia akademickiego, drugi właściwy jest dramie, która polega na improwizacji angażującej ruch i gest, mowę myśli i emocje. W wyniku działań dramowych obserwuje się znaczne przyspieszenie dojrzewania dzieci - w aspekcie emocjonalnym, intelektualnym i społecznym. Drama uczy może najważniejszej sprawy w edukacji dorastającego człowieka: samowiedzy, rozumienia siebie i innych na poziomie emocji i uczuć.

12.           Symulacje.

Symulacje to inaczej naśladowanie rzeczywistości: odegranie zestawu ról, zgodnie z ich realizacją w prawdziwym świecie. Jest to duża zabawa "na niby" służąca do ćwiczenia reakcji ( na ogół najbardziej efektywnych). Ideą symulacji jest doskonalenie życiowych konkretnych umiejętności uczenie się na błędach popełnianych w bezpiecznej sytuacji ćwiczeniowej.

13.           Karty dydaktyczne.

Jest to metoda umożliwiająca pełna indywidualizację nauczania, dostosowanie tempa pracy i stopnia trudności do możliwości dziecka. Jest bardzo efektywna, ale jednocześnie bardzo trudna z powodów technicznych. Wymaga bowiem zaprojektowania całego programu czy określonego działu tematycznego w moduły problemowe. Moduły opracowane są na osobnych kartkach (format A-4 lub A-5), na których znajdują się informacje o temacie, odpowiednie streszczenie - "dawka" wiedzy, przykłady oraz zadania do samodzielnego opracowania przez ucznia. Metoda ta umożliwia uczniom wybór poziomu modułu, np. ktoś nie mający szczególnych zdolności do matematyki, może zaliczyć wymagania programowe w stopniu minimalnym.
Inna wersja kart dydaktycznych to karty ewaluacyjne, weryfikujące przyrost określonej wiedzy i sprawności np. na dany semestr.

...