10.docx

10

►Rafał czyli „vita activa”. Przedstawiany jest jako bujna, żywiołowa natura ledwo dotknięta normami cywilizacyjno – etycznymi. Normami w całości pochodzącymi ze szlachecko – rycerskiego kanonu wartości.

- siła, męstwo, radość życia, młodzieńcza, nieobliczalna fantazja, odwaga – oto Rafał, słowem: młody szlachcic polski w osobie Andrzeja Kmicica,

- brak zainteresowania nauka książkową,

► W stronę Nietzschego. Oprócz nadmiaru sil żywotnych Rafał ujawnia w powieści także znaczna dawkę szaleństwa, które tradycyjnie od czasów romantyzmu, przysługiwało rycerzowi „sprawy polskiej”. Żeromski w osobie Rafała wiąże te cechy tyleż z tradycją szlacheckiej swawoli, co z modernistyczną, Nietzscheańską koncepcją mocnego człowieka.

Związek Rafała i Heleny lamie ustalone normy obyczajowo – moralne. Rafał porywa przecież cudza zonę, „łamie przysięgi” i nie tylko „nie boi się nikogo”, ale nie ma z tego powodu żadnych „wyrzutów sumienia”, żadnych obiekcji moralnych. Drwi sobie z ludzi i z ich norm, bo tak powinni czynić – zdaniem Nietzschego – ludzie silni i piękni; nadludzie żyjący „poza dobrem i złem”, poza normami chrześcijańsko – mieszczańskiego świata z przełomu wieków, idący przez życie „z tańcem i śpiewem”.

Cała scena łącznie z usytuowaniem się Heleny w charakterze kobiety „służebnicy”, niewolnicy wojownika, silnego i pięknego mężczyzny jest artystyczna aluzją do filozofii Nietzschego. Pisarz eksponuje i aprobuje siłę i piękno ludzkich instynktów i ludzkich namiętności, które umieszcza w dzikiej naturze wśród gór i lasów.

Historia wielkiej miłosnej namiętności kończy się śmiercią Heleny i więzieniem Rafała, który ponadto w owej „burzy zmysłów”, długo i z wielkim trudem wracać będzie w łożysko normalnego życia (i w końcu przywróci go do „normalności” dopiero żywioł wojny).

Bohaterowie Żeromskiego w Popiołach, jak i w poprzednich utworach, jeśli doświadczają jakiejś transcendencji, to tylko tej wynikłej ze zmierzenia się z przyrodą i z odczucia swojej jedności z wielką naturą. Życie traktowane jest w tym rozumieniu świata jako wartość najwyższa, tak jak je traktowali filozofowie przełomu wieku, wyznawcy tzw., filozofii życia, wśród nich zwłaszcza Fryderyk Nietzsche. Rafał, człowiek „życiu – rady”, doznaje intensywnie nie tylko uczuć miłości, ale także piękna krajobrazu ojczystego. Ten typ (modernistycznych z ducha) przeżyć bohatera sprawia, że osobowość jego cechuje swoista dwoistość i przynależność do dwóch epok: epoki pisarzowi współczesnej i zarazem do początków wieku XIX. Przy czym w sytuacji przełomu wieków Żeromski kreuje swojego bohatera w wyraźnej opozycji do dekadentyzmu, jako uosobienie sil życiowych. Bogactwo witalne Rafała oraz jego naturalna wrażliwość skierowane zostaną w łożysko obowiązku patriotycznego.

Postać Rafała sprawia, że Popioły uznać można jako powieść o inicjacji młodego człowieka w życie.

►Książę Gintułt albo „vita contemplativa”. Książę Gintułt pełni w Popiołach rolę szczególną. Ten były wychowanek Szkoły Rycerskiej i były żołnierz walk w obronie niepodległości przedstawiony jest nie jako człowiek czynu, ale niemal wyłącznie jako obserwator rzeczywistości oraz jego komentator.

Gintułt przemierza w powieści rozległe szlaki. Jest we Włoszech, w Paryżu, Egipcie i Ziemi Świętej. A wszystko – jak sam wyznaje – „w celu przypatrywania się (…) biegowi rzeczy ludzkich”. Jest wiec Gintułt człowiekiem poszukującym prawdy i sensu życia, o głębokich zainteresowaniach umysłowych, człowiekiem – wędrowcem. Przemierza on w powieści także rozległe szlaki myśli ludzkiej. Prowadzi gruntowne studia nad fundamentalnymi kwestiami dotyczącymi filozofii człowieka, w tym szczególnie świata wartości.

Pierwsza z dyskusji, która podejmuje Gintułt dotyczy romantyczno – modernistycznego problemu czynu i słowa, działania i myślenia ludzkiego. Toczy ja Gintułt w Paryżu z Józefem Sułkowskim. Spektatorskiej postawie Gintułta – obserwatora przeciwstawia Sulkowski konieczność czynu wojskowego, konkretnie – czynu u boku Napoleona.

→ Słowa Gintułta, wypowiedziane w dyskusji z Sulkowskim („Ja stoję sobie z boku i patrzę na świat jak na piękną operę”) nie znajdowały w Żeromskim nigdy orędownika. Ale wielkość Żeromskiego – pisarza na tym m.in. polega, że na równych prawach dopuszcza do głosu rożne racje, także tych, z którymi się nie zgadza, tych, z których zdanie wątpi.

►Postacie dalszego planu powieści.

→ Krzysztof Cedro – przyjaciel daleki kuzyn głównego bohatera – Rafała Wolbromskiego – jest w powieści postacią mało samodzielną. Pełni on raczej rolę swoistego zwierciadła, w którym odbija się bujna osobowość Rafała. Poznajemy Krzysztofa w pierwszych partiach utworu jako współtowarzysza edukacji szkolnej Rafała w Sandomierzu.

Jako osobowość Krzysztof potraktowany został niby swoista antyteza Rafała. Reprezentuje on – w przeciwieństwie do żywiołowo bujnej, „żołnierskiej” natury Rafała – tzw. „cnoty miękkie”: wrażliwość, delikatność uczuć, łagodność, dobroć, współczucie.

W całości Cedro istnieje bardziej jako element rozwoju fabuły niż jako osobowość powieściowa.

→ Inaczej rzecz się ma z innymi postaciami dalszego planu, które spełniają w powieści różnorakie funkcje. Przede wszystkim tworzą one naturalne środowisko głównych bohaterów.

→ Za pośrednictwem owego bycia głównego bohatera „wśród innych” pisarz dokonuje charakterystyki różnorakich socjologicznie środowisk szlacheckich:

·         drobnej jednowioskowej szlachty, z której pochodzi Rafał

·         szlachty zamożnej – posesjonatów ukazanych w Olszynie i Stokłosach Cedrów, środowisk arystokratycznych w Grudnie Gintułtów

→ Wuj Nardzewski to typ człowieka „starej daty”. Oddanego wprawdzie wolności kraju, ale nieprzejednanego konserwatysty w zakresie poglądów społecznych

→ Podobny typ społeczny prezentuje ojciec Rafała, przedstawiony jako człowiek autorytarno – patriarchalny, despotycznie traktujący nie tylko poddanych, ale także własna rodzinę.

→ Szczepan Trepka – Nekanda; należy do specjalnej rodziny dziwaków Żeromskiego. Dziwacy – ludzie odstający od otoczenia, nieprzystosowani, mają w pisarstwie Żeromskiego swoiste miejsce. Owo dziwactwo polega na nieprzystosowaniu do niewoli, na wewnętrznej niezgodzie, rozmaicie ujawnianej albo nawet demonstrowanej, na stan istniejący w kraju.

→ W Popiołach postaci owych dziwaków spełniają role o tyle szczególną, że oni to właśnie kolejno: wuj Nardzewski, a zwłaszcza Piotr Wolbromski są „preceptorami” Rafała w jego edukacji obywatelskiej. Oni uświadamiają Rafała o sprawach ojczyzny.

→ Wśród figur drugiego planu role szczególną odgrywają też w Popiołach bohaterowie z ludu: postaci chłopów – żołnierzy, tj. Michcik i Gajkoś. I także bezimienni bohaterowie ukazywani w przejmujący sposób w Legionach Dąbrowskiego we Włoszech czy strzelec Kasper we dworze w Wyrwach. Nakreśleni są oni dość stereotypowo: jako dzielni żołnierze a przede wszystkim wierni słudzy i oddani wojenni towarzysze swych panów. Służą oni jednak także do wprowadzenia nowego typu myślenia o społeczeństwie. Na ci przykładzie pokazuje Żeromski zmiany dokonywające się za sprawą egalitarnych prądów wielkiej Rewolucji Francuskiej oraz wojny w mentalności ludzi i w strukturze społecznej kraju. Pokazuje, że o wolność kraju walczą zwykli chłopi oraz nie posiadająca drobnoszlachecka gołota.

→ Bohaterki – kobiety istnieją wyłącznie w widzeniu i odczuciu męskich bohaterów powieści, na ogół jako przedmioty męskiego pożądania. Odrobiną samodzielności psychicznej obdarzona została właściwie tylko Zofka – siostra Rafała.

→ Generalnie postacie dalszego planu dzielą się w Popiołach na dwa rodzaje:

1.        Postacie fikcyjne, wykreowane tak, jak i główni bohaterowie powieści, w wyobraźni autora.

2.        Postacie historyczne, wprowadzone na jej karty z dziejów, z życia ówczesnego.

Postacie historyczne rysowane są z reguły szkicowo, gruba kreską. Ukazane są w jakimś jednym momencie swego rzeczywistego działania. Z reguły przy tym przedstawiane są poprzez widzenie któregoś z bohaterów fikcyjnych.