Hormony w organizmach żywych pełnią rolę regulacyjną, będąc ważnym mechanizmem homeostazy. Wraz z układem nerwowym i regulacją na poziomie tkankowym, układ hormonalny (układ dokrewny) stanowi niezbędny mechanizm przystosowawczy do zmieniających się warunków środowiska zewnętrznego i wewnętrznego.
W skład układu hormonalnego wchodzą liczne gruczoły dokrewne i wyspecjalizowane tkanki, których zadaniem jest produkowanie wyspecjalizowanych substancji regulujących rozmaite funkcje organizmu – hormonów.
Wydzielanie hormonów podlega zarówno kontroli na drodze sprzężeń zwrotnych jak i regulacji ze strony układu nerwowego.
Przysadka mózgowa
(nieparzysty gruczoł położony u podstawy mózgu):
· somatotropina (GH):
1. pobudza wzrost organizmu
2. pośrednio wpływa na wzrost kości długich
3. wzmaga transport aminokwasów
4. ukierunkowuje metabolizm
5. przyczynia się do wzrostu poziomu glukozy we krwi
6. pobudza rozkład tłuszczów zapasowych
7. zatrzymuje jony wapniowe i fosforanowe
Niedobór somatotropiny u dzieci powoduje karłowatość (jeśli jest to niedobór pierwotny to karłowatość przysadkową). Natomiast zbyt duże wydzielanie GH powoduje u dzieci gigantyzm, a u dorosłych akromegalię.
· prolaktyna (PRL) (hormon laktotropowy) – zapoczątkowuje i podtrzymuje wydzielanie mleka
· hormony tropowe:
o tyreotropina (TSH) – pobudza wydzielanie hormonów (tyroksyny) przez tarczycę
o adrenokortykotropina (ACTH) – pobudza wydzielanie hormonów przez korę nadnerczy
o lipotropina – pobudza rozkład tłuszczów zapasowych
o gonadotropiny – pobudzają rozwój i czynności gonad: jajników lub jąder:
§ folitropina (FSH) – u kobiet pobudza wzrost i dojrzewanie pęcherzyka jajnikowego a u mężczyzn pobudza spermatogenezę
§ lutropina (LH) – powoduje jajeczkowanie; pobudza wydzielanie testosteronu przez komórki śródmiąższowe jąder
Szyszynka
· melatonina – powoduje agregacje ziaren barwnika melaniny; wpływa na ośrodki snu i czuwania; opóźnia dojrzewanie płciowe.
Tarczyca
· tyroksyna (T4) i trójjodotyronina (T3)
1. wzmaga podstawową przemianę materii
2. pobudza syntezę białek
3. zmniejsza poziom cholesterolu we krwi
· kalcytonina – przesuwa wapń z krwi do kości, zwiększając uwapnienie kości
Przytarczyce
· parathormon (PTH) – jedyny hormon produkowany przez przytarczyce; małe, parzyste gruczoły leżące na rogach tarczycy. Jest to podstawowy hormon regulujący gospodarkę wapniową w organizmie (wraz z innym hormonem antagonistą kalcytoniną, produkowaną przez tarczycę). Parathormon powoduje uwalnianie jonów wapnia z kości (które są głównym rezerwuarem jonów wapnia dla organizmu) do krwi, wówczas gdy poziom tych jonów we krwi spada.
Grasica
· tymozyna (tymulina) – indukują różnicowanie i dojrzewanie limfocytów T
· tymopoietyna – hamuje przewodzenie impulsów pomiędzy neuronami a komórkami mięśniowymi – kontroluje siłę skurczu mięśni (działa na płytkach motoneuronalnych w połączeniach akson-komórka mięśniowa)
Trzustka
· glukagon (komórki A) – podwyższenie poziomu cukru we krwi
· insulina (komórki B) – obniżenie poziomu cukru we krwi
1. obniża stężenie glukozy (cukru) we krwi, ułatwiając transport glukozy do komórek
2. zwiększa syntezę białek i tłuszczów
Względny lub bezwzględny niedobór insuliny jest przyczyną zaburzeń gospodarki węglowodanowo-lipidowej z cukrzycą włącznie, zaś jej nadmiar jest przyczyną hipoglikemii.
· somatostatyna (komórki D) – hamuje wydzielanie hormonów jelitowo-żołądkowych oraz hamuje działanie gastryny, cholecystokininy i insuliny na gruczoły trawienne
· polipeptyd trzustkowy (komórki PP) – hamuje wydzielanie enzymów i wodorowęglanów przez trzustkę.
Nadnercza
Hormony kory:
· mineralokortykoidy (produkowane w warstwie kłębkowatej, głównie aldosteron) – zwiększają resorpcję sodu z moczu pierwotnego a ułatwiają wydalanie potasu
· glikokortykoidy (produkowane w warstwie pasmowatej)
1. zwiększają poziom glukozy we krwi
2. hamują syntezę białek, ograniczając odporność
· androgeny (produkowane w warstwie siatkowatej) – przyspieszają syntezę białek i wzrost organizmu; odpowiadają za rozwój drugorzędowych męskich cech płciowych
Hormony rdzenia:
· adrenalina:
1. zwęża naczynia krwionośne krążenia skórnego, nerkowego i trzewnego
2. rozszerza naczynia krwionośne tętnic wieńcowych i mięśniowych
3. pozostaje bez wpływu na krążenie mózgowe
4. zwiększa częstość skurczów serca
5. podwyższa ciśnienie krwi
6. rozszerza oskrzela i zwiększa tempo oddechu
7. podwyższa poziom glukozy we krwi
8. przyspiesza rozkład tłuszczów
9. rozszerza źrenice
10. poprawia przytomność umysłu
· noradrenalina – utrzymuje wysokie ciśnienie krwi
Jądra
· androgeny (testosteron)
1. wpływa na dojrzewanie plemników
2. reguluje popęd płciowy
Jajniki
· estrogeny (estradiol):
1. rozwój cech płciowych
2. popęd płciowy
3. regulacja cykli menstruacyjnych
· progesteron:
1. ostateczne przygotowanie macicy do przyjęcia blastocysty
2. kontrola przebiegu ciąży
· relaksyna – hamuje skurcze mięśni macicy; rozluźnia spojenie łonowe w czasie porodu
do krwi (gruczoły wydzielania wewnętrznego, oznaczenia na rysunku obok)
· szyszynka (1)
Komórki szyszynki - pinealocyty - produkują tzw. hormon snu, czyli melatoninę. Melatonina i jej pochodne metabolity są wydzielane do płynu mózgowo - rdzeniowego i do krwi. Jego wydzielanie jest ściśle związane z bodźcami świetlnymi - ich obecność hamuje produkcję tego hormonu. U ssaków wywiera także hamujący wpływ na wydzielanie hormonów gonadotropowych, zapobiegając przedwczesnemu dojrzewaniu płciowemu. Czynność wydzielnicza szyszynki przebiega zgodnie z dobowym rytmem zmian oświetlenia i zapewne wpływa na rytmiczność różnych funkcji fizjologicznych[potrzebne źródło]. Hormonalnie czynne guzy nowotworowe przysadki powodują przedwczesne dojrzewanie płciowe.
· przysadka mózgowa (2)
gruczoł dokrewny o masie 0,7 g, którego funkcją jest wytwarzanie i wydzielanie hormonów. Jest ona zlokalizowana wewnątrz czaszki w okolicy kostnego zagłębienia nazywanego siodłem tureckim (łac. sella turcica). Przysadka jest ściśle funkcjonalnie związana z częścią mózgu – podwzgórzem.
Przysadka dzieli się na trzy części: przednią (adenohypophysis), środkową i tylną. Część przednia i środkowa powstały z nabłonka wyścielającego podniebienie wtórne, natomiast część tylna powstała z podwzgórza i funkcjonalnie jest jego częścią: nie wytwarza ona własnych hormonów, a jedynie magazynuje i wydziela oksytocynę i wazopresynę (hormon antydiuretyczny). Przedni płat przysadki o różowawym zabarwieniu ma w przekroju poprzecznym kształt nerki[1].
Niedoczynność przysadki powoduje karłowatość i upośledzenie rozwoju biologicznego. Nadczynność natomiast objawia się gigantyzmem i przedwczesną dojrzałością płciową (w wieku dziecięcym) albo akromegalią (u dorosłych).
Półschematyczny przekrój strzałkowy przez małpią przysadkę
Część przednia (gruczołowa) wydziela:
· hormon wzrostu (GH) odpowiedzialny za rozrost organizmu, transport aminokwasów i syntezę białek, wzrost poziomu glukozy we krwi, rozkład tłuszczów zapasowych oraz zatrzymanie jonów wapniowych i fosforanowych potrzebnych do rozrostu kości;
· prolaktynę (PRL) – u kobiet zapoczątkowuje i podtrzymuje wydzielanie mleka (laktacja), a u kobiet karmiących hamuje wydzielanie estrogenu blokując menstruację i owulację;
· hormon adrenokortykotropowy ACTH wzmaga wydzielanie hormonów przez korę nadnerczy;
· hormon tyreotropowy TSH - pobudza tarczycę do wydzielania trijodotyroniny i tyroksyny, czyli pobudza metabolizm. Występuje między tymi gruczołami zasada sprzężenia zwrotnego, tzn. zwiększenie stężenia TSH powoduje zwiększenie stężenia T4 (tyroksyna) i T3 (trójjodotyronina), których zwiększenie stężenie we krwi powoduje zmniejszenie wydzielania TSH.
· ...
mark834