HISTORIA OGRODÓW W SKRÓCIE.docx

Ogrody są tak pięknym i wdzięcznym tematem, tak silnie działają na estetyczny zmysł człowieka, że umiejętność świadomego komponowania drzew, krzewów, kwiatów, ziół i innych elementów świata przyrody, stała się dziedziną sztuki wysokiej.
Chociaż pojęcie sztuki ogrodowej kojarzy się automatycznie z ogrodami Wersalu, willi d’Este czy Stowe, to wielkość ogrodu nie ma żadnego znaczenia, ponieważ kilka mterów kwadratowych grabionego żwiru otaczającego pokryty mchem kamień w japońskim ogródku wymaga równie wielkiej dyscypliny i talentu, co ogromne założenie barokowe.
Historia ogrodów to szczególny rozdział historii sztuki, ponieważ – w odróżnieniu np. od rzeźb czy obrazów – wszystkie ogrody podlegały ciągłym zmianom i przebudowom, a przede wszystkim – i to jest najważniejsze – materią sztuki ogrodowej są żywe rośliny, które rosnąc i umierając zmieniają obraz ogrodu. W dzisiejszych warszawskich Łazienkach chyba nie ma już ani jednego z drzew zasadzonych 200 lat temu, gdy zakładano ten jeden z najpiękniejszych ogrodów na świecie.
Mimo tej zmienności każdy ogród realizuje jedną (a czasami kilka naraz) z koncepcji estetycznych i filozoficznych, jakie tworzą logiczną historię tej sztuki. Warto przy tym pamiętać, że sztuka ogrodów jest najstarszą ze sztuk, bo pierwszym ogrodem był raj.

RAJ

Godzinki księcia de Berry, 1410

Caedmon Manuskript, ok. 1000, Bodleian Library, Oxford

Nie ma znaczenia, czy raj rzeczywiście istniał. Znaczenie ma to, że we wszystkich kulturach istniało silnie zakorzenione jego wyobrażenie i niemal wszystkie ogrody na świecie są próbą stworzenia enklawy spokoju, harmonii, piękna i miejscem cieczki od brutalnej rzeczywistości.
Staroperskie słowo pairidaeza z którego wywodzi się słowo paradise oznacza ogród otoczony murem. Wedłu Biblii raj został stworzony przez Boga (który był pierwszym projektantem) w Edenie, krainie położonej w Mezopotamii lub pólnocno-zachodniej Persji i wypływała w nim rzeka dzieląca go na cztery części odnogami o nazwach: Piszon, Gichon, Chiddekel (Tygrys) i Eufrat. Według legendy rzekami tymi płynęła woda, wino, miód i mleko. W otaczającym ogród murze była zwrócona na wschód brama, której strzegł „z ognistym mieczem w dłoni” archanioł Uriel.

Mapa świata z klasztoru benedyktynów, Ebstorf

Prawdopodobnie wcześniejszy od wyobrażeń raju był mit Złotego Wieku, zgodnie z którym w czasach panowania boga Kronosa ludzie żyli w pokoju i dobrobycie, a ziemia dostarczała im wszelkiego pożywienia - musieli więc żyć w cudownym ogrodzie, którego wizję stworzył w 1530 r. Lucas Cranach starszy.
Zanim jednak tradycje żydowSka, chrześcijańska, a przede wszystkim muzułmańska stworzyły w późnym średniowieczu ogrody na obraz i podobieństwo biblijnego raju, już ok. 2000 r. pne powstały pierwsze ogrody egipskie.

Lucac Cranach St., Złoty Wiek, 1530, Gemaeldegalerie Monachium

OGRODY STAROŻYTNEGO EGIPTU

Model domu kanclerza z grobowca Meketre, 2000 pne

Rekonstrukcja pałacu egipskiego gubernatora - zespół składa się z otoczonego murem i dekoracyjnymi ogrodami domu oraz sąsiadującego z nim ogrodu uprawnego. Całość zamknięta murem zewnętrznym.

Grobowiec Ipuy, Deir el-Madinah, 1250 pne

Malowidło odkryte w grobowcu Ipuy w zachodnich Tebach przedstawia ogrodnika podlewającego ogród wodą czerpaną za pomocą swojsko wyglądającego żurawia. W ogrodzie rozpoznać można owocowe drzewa, kwiaty i zioła.

EGIPSKI OGRÓD PRZYDOMOWY
Egipski ogród przydomowy znamy z modelu zachowanego w grobowcu kanclerza Menhutohepa II Meketre. Malowidła ścienne zachowane w grobowcach przedstawiają przydomowe, ogrodzone murem ogrody składające się z sadzawek z rybami i ptactwem wodnym, warzywnikami, winnicami i szpalerami drzew.
Najstarszy i najsłynniejszy plan tzw. ogrodu Sennufera przedstawia istniejący w zachodnich Tebach w czasach XVIII dynastii ogród przylegający do domu mieszkalnego, składający się z symetrycznie względem głównej osi rozłożonych basenów, szpalerów drzew i winnicy.

Ogród Sennufera, Teby zachodnie, ok. 1410 pne (XVII dynastia)

Malowidło z grobowca Nabmuna, Teby, 1400 r. pne

Rekonstrukcja ogrodu przed domem egipskim z czasów XVIII dynastii

Rozkwit sztuki ogrodowej przypada na lata 1550 - 1080 pne, a z czasów Ramzesa III (1183-1152) zachowały się informacje o ponad pięciuset ogrodach starożytnego Egiptu.

Na dobrze zachowanym malowidle z grobowca egipskiego budowniczego Sennedjema w Deir el-Medina (XIX dynastia) przedstawiono uprawę różnych zbóż, orkę, a przede wszystkim sad i kwietnik, urządzone na polach otoczonych kanałami. O staranności planowania ogrodu świadczy regularność naprzemiennie sadzonych drzew i kwiatów.

Pochylnia i tarasy świątyni grobowej Mentuhotepa II

EGIPSKI OGRÓD ŚWIĄTYNNY
Na temat egipskich ogrodów przyświątynnych wiemy niewiele, chociaż można przypuszczać, że w tak wielkich założeniach jak położony nad brzegiem Nilu Karnak, w którym były dwa wielkie święte jeziora przynajmniej otoczenie tych zbiorników oraz alei sfinksów tworzyły szpalery drzew. Możliwe również, że w części gęsto zabudowanych terenów świątynnych urządzano ogrody dostarczające owoców składanych w ofierze bóstwom i zmarłym.
W stosunkowo niewielkiej świątyni Mentuhotepa II w Deir-el-Bahari zachowały się ślady ogrodu na głównym dziedzińcu i obsadzonej figowcami alei procesyjnej.

Szczyt rozwoju ogrodów egipskich przypada na okres od XVI do XI w. pne., a z czasów Ramzesa II pozostały świadectwa ponad 500 założeń ogrodowych.

OGRODY MEZOPOTAMII

Dwie próby rekonstrukcji ogrodów w Babilonie - w tle wieża Babel

Dwie próby rekonstrukcji ogrodów w Babilonie - w tle wieża Babel

BABILOŃSKIE OGRODY WISZĄCE
Niewiele wiadomo o ogrodach starożytnej Mezopotamii, gdzie powstała unikalna koncepcja tzw. ogrodów wiszących, które nie są mitem, ale śladem bardzo konkretnej konstrukcji ogrodów realizowanych w tamtejszym gorącym, niemal pustynnym klimacie.
Należące do siedmiu cudów świata „wiszące ogrody Semiramidy” przypisywane są asyryjskiej królowej Schamuramat (IX/VIII w. pne), ale zbudowane zostały prawdopodobnie przez Nabuchodonozora II w Babilonie w pierwszej połowie VI w. pne. w sąsiedztwie słynnej drogi procesyjnej i bramy Ishtar. Na podstawie ruin i płaskorzeźb można odtworzyć ich zasadę konstrukcyjną, która bogatą roślinność umieszczała na wspartych na kolumnadach, nawadnianych akweduktami tarasach dających dodatkowe schronienie przez palącym słońcem.

Odkryte ruiny prawdopodobnych konstrukcji nośnych wiszących ogrodów w Babilonie

Płaskorzeźba z Niniwy przedstawiająca ucztę w ogrodzie króla Assurbanipala,
700 pne, British Museum

Ogród Sanheriba w Niniwie, 645 pne, British Museum
Płaskorzeźba z pałacu Assurbanipala przedstawia ogród nawadniany akweduktem (z prawej), na którym urządzono wiszący ogród.

/czytelniejsza wersja rysunkowa płaskorzeźby/

OGRODY STAROŻYTNEJ GRECJI

Wyrocznia Zeusa w Dodonie ze świętym dębem (V/IV w. pne)
/oczywiście współcześnie rosnące drzewko nie może mieć ok. 2500 lat.../

Frederic Leighton, Ogród Hesperyd, 1892

Cała europejska kultura aż do czasów modernizmu wywodzi się w jakimś stopniu ze starożytnej Grecji, zapewne więc i ogrody późniejszych epok mają podobne źródło, jednak Grecy, czciciele lasów, oliwnych gajów i ich opiekuńczego ducha Pana nie stworzyli sztuki ogrodowej na miarę ich wielkiej architektury. Grecka polis była kamiennym, zatłoczonym na dzisiejszą miarę miastem, a schronienia przed słońcem szukano w cieniu specjalnie w tym celu budowanych, przekrytych kolumnad zwanych stoa, służących spotkaniom, rozmowom i podziwianiu gromadzonych tam rzeźb i malowideł. Zapewne jakieś ogrody tworzyli mieszkający poza miastem rolnicy, ale były to raczej uprawne poletka niż ogrody we współczesnym rozumieniu.
O ogrodach mitycznej wyspy Scherii wspomina w VIII w. Homer. W 387 r. pne istniał uprawny gaj oliwny w Akademii Platońskiej, wyrosły z sadzonek hodowanych przy Erechtejonie (co wskazuje na jego kultowy charakter), wiadomo również, że bezpośrednie otoczenie Hefajsteionu nad ateńską Agorą było obsadzone mirtem i granatami hodowanymi w wykutych w skale w donicach.
Nie można zaliczyć do sztuki ogrodowej świętych gajów (np. gaj dębowy w Dodonie), ponieważ gaje takie były wprawdzie otaczane kultem i opieką, ale nie były uprawami, lecz zadrzewieniami naturalnymi.
Pięknym mitem jest położony na zachodnim krańcu świata (w Maroku?) ogród nimf Hesperyd, sad pełen jabłoni rodzących złote jabłka.
Nikłe ślady greckich ogrodów odnaleźć można w malowidłach z położonego koło Heraklionu (Kreta) i pochodzącego z okresu minojskiego Amnisos (u góry). Istnieje również piękny fresk odkryty w Akrotiri, mieście zburzonym przez wybuch wulkanu na Therze ok. 1600 r. pne, ale nie ma pewności, czy przedstawia on ogród czy pejzaż naturalny. Jednorodność kwiatów wskazywałaby na fragment ogrodu.

Fresk z Akrotiri, ok. 1600 r. pne

Kolumnada palestry w greckiej Olimpii

GRECKI GIMNAZJON I PALESTRA
Mimo to wpływ greków na sztukę ogrodów był ogromny, ponieważ stworzyli oni perystyl - domowy wewnętrzny dziedziniec, w którym zazwyczaj urządzano niewielki ogród, gimnazjon – zespół obiektów przeznaczonych do ćwiczeń gimnastycznych i należącą do niego palestrę – szkołę zapaśniczą i bokserską, której teren otaczano murem i kolumnadą. Tak zamknięta przestrzeń była podstawą rozwiniętego w czasach rzymskich domowego ogrodu perystylowego i publicznego portyku.
Ponieważ pierwsze igrzyska w Olimpii odbyły się w 776 r. pne można zakładać, że formy gimnazjonu i palestry były w tym okresie już ukształtowane.

OGRODY STAROŻYTNEJ PERSJI

Współczesny hotel urządzony w karawanseraju

Karawanseraj Maranjab, Isfahan, Iran
Poniżej staw sąsiadującego z zajazdem

W historii ogrodów funkcjonuje pogląd, że już za Achemenidów (559-331 pne) powstawały w Persji ogrody zwane "rajskimi", nie ma jednak na to żadnych materialnych dowodów. Autor opisu ogrodu pałacu w Sardes, grecki historyk Ksenofont (432-353 pne) był najemnym żołnierzem perskiego satrapy Cyrusa Młodszego i przebył wraz z tysiącami innych najemników długą drogę powrotną do Grecji. Dla żołnierza przemierzającego spalone słońcem krainy każda, nawet niewielka oaza zieleni musiała wydawać się "rajem", ale pojęcie raju w znaczeniu "ogrody Edenu" pojawiło się w późniejszych tekstach starohebrajskich (chociaż na jego ukształtowanie mogła mieć wpływ ogrodowa sztuka Babilonu).
Mimo, iż w dawnych stolicach perskich - Pasargady czy Persepolis duże założenia pałacowe uzupełniane były ogrodami, nie ma podstaw do twierdzenia, że pierwsi Persowie wypracowali odrębną formę ogrodu o cechach tak charakterystycznych, jak asyryjskie "ogrody wiszące".
Jedynymi historycznie wiarygodnymi ogrodami starożytnej Persji są ogrody przy karawanserajach.

KARAWANSERAJE
Karawanseraje to zajazdy dla podróżnych budowane na polecenie Dariusza I (521-496 pne) przy głównych szlakach handlowych. Miały najczęściej formę czworokątnych budowli z otoczonym podcieniami dziedzińcem, na którym uprawiano (w gruncie lub donicach) drzewa i krzewy. Często jednak ogrody takie tworzono obok budynku, szczególnie jeśli należały do nich dające ochłodę małe stawy i sadzawki.

Pasargady - pozostałości ogrodu przed pałacem Cyrusa Wi...